Badania w obrębie budynku komendantury

Budynek sztabowy (principia) sześciotysięcznego legionu - jak przystało na centrum dowodzenia – zajmował eksponowane miejsce w środku obozu, u zbiegu dwóch głównych ulic (via principalis i via praetoria) . Liczba mnoga łacińskiej nazwy wskazuje na wielość funkcji i złożoność struktury zespołu, który na powierzchni około 0,6 ha (59,5 x 106 m) obejmował monumentalną bramę (groma), dziedziniec (forum militare), poprzeczna salę (basilica principiorum) i tylny rząd pomieszczeń klubowo-administracyjnych z kaplicą sztandarów (aedes principiorum). W monumentalnym wejściu do komendantury trzy przeloty prowadziły na rozległy plac otoczony z trzech stron kolumnowymi podcieniami. Czwartą zamykała fasada bazyliki z rzędem arkad i położoną na osi zespołu wewnętrzną budowlą bramową. W jednym z narożników dziedzińca wykopaliska odsłoniły studnię i duży fundament, być może pod grupę statuaryczną. Bazylika, w pierwotnym planie budowla dwunawowa, otrzymała ostatecznie formę szerokiej prawie na 18 m (16 m między filarami) hali. Na wysokości zaprojektowanej od frontu nawy bocznej znajdowały się dwa małe wejścia dające dostęp do principia od strony łaźni na zachodzie i koszar pierwszej kohorty na wschodzie. Do wąskich boków bazyliki przylegały od środka wysokie na około 1 m mównice (tribunalia), przeznaczone zapewne do oficjalnych wystąpień przede wszystkim legata legionu. Obie trybuny, na które wchodziło się dwiema parami schodów, były przez dość długi czas podpiwniczone. W przeciwieństwie do otwartego dziedzińca z nawierzchnią z utwardzonego lessu, posadzkę w bazylice tworzyła warstwa czerwonego miału ceramicznego spojonego gliną.

---

Komendantura w Novae została wzniesiona za panowania cesarzy dynastii flawijskiej (69 – 96 r. n.e.), ale bazylikę wybudowano prawdopodobnie dopiero pod rządami Trajana (98 – 117 r. n.e.). Na początku III w., być może po trzęsieniu ziemi, miały miejsce roboty budowlane głównie w tylnym, reprezentacyjnym skrzydle budowli. Małe pomieszczenia Fw i Fz otrzymały wtedy masywne sklepienia a niedługo potem w pomieszczeniu Bw został wbudowany hypokaustyczny system centralnego ogrzewania, do którego ciepłe powietrze dochodziło z pieca (praefurnium), dostawionego po tylnej stronie budowli. U wejścia do komendantury odbudowano lub dopiero zbudowano okazałą bramę. Zapewne w związku z konfliktem między Konstantynem a Licyniuszem doszło około 316/317 r. do ukrycia pod dachem kaplicy sztandarów skarbu kilkuset monet. Zostały one znalezione w pomieszczeniach Fw i Bw w rumowisku pochodzącym ze zniszczeń końca IV w. lub, co bardziej prawdopodobne, dopiero około połowy V w. Jeszcze przed zniszczeniami, w trzecim ćwierćwieczu IV w., w północny portyk dziedzińca wbudowano salę z absydą (kaplica ?, sala zgromadzeń ?) i podzielono kaplicę sztandarów na dwie części.

---

Położony za bazyliką rząd pomieszczeń miał monumentalną fasadę rozczłonkowaną sześcioma filarami z masywnymi, toskańskimi półkolumnami. Z wyjątkiem położonej wyżej kaplicy sztandarów, do której z bazyliki wiódł dostęp szerokimi schodami, pozostałe pomieszczenia zajmowały przynajmniej pierwotnie poziom zbliżony do posadzki w bazylice. Powierzchnia przed kaplicą była otoczona kamiennym ogrodzeniem, w obrębie którego stały cokoły pod ołtarze i bazy posągów. Ogrodzona powierzchnia została w pewnym momencie powiększona. Cokoły, w tym również pod cztery konne posągi cesarzy, znajdowały się także poza ogrodzeniem. Na lewo od wapiennych płyt przed schodami we froncie kaplicy był wbudowany w posadzkę prostokątny pojemnik z dachówek. Wypełnisko pojemnika składało się z białego popiołu z przepalonych kości zwierząt ofiarnych i być może również pozostałości po kultowych posiłkach. Zachowało się kilka kostek małych owiec lub kóz. Podobne nagromadzenie popiołu znajdowało się u wejścia do pomieszczenia Bw, sąsiadującego z kaplicą od wschodu.

---

Dwa długie pomieszczenia za bazyliką (Dw i Dz) pełniły funkcję korytarzy prowadzących z principia do tylnej części obozu (retentura), gdzie niewątpliwie wznosił się dom (praetorium) senatorskiego dowódcy legionu. Pomieszczenie Cw było siedzibą (schola) jakiegoś podoficerskiego kolegium. Šwiadczą o tym pozostałości ław wzdłuż ścian i ołtarz z dedykacją dla geniusza nieznanego nam zrzeszenia. Połączone z kaplicą sztandarów małe pomieszczenia Fw i Fz mieściły skarbce. W pozostałych wnętrzach znajdowały się prawdopodobnie biura, archiwum, lokale innych kolegiów. Šciany wszystkich pomieszczeń były pokryte czerwonym tynkiem a w Cw także malarską dekoracją roślinną i imitacją marmuru. W kaplicy i skarbcach zachowały się ponadto odłamki profilowanej sztukaterii. Z wyjątkiem kaplicy posadzki w korytarzach i pozostałych pomieszczeniach przypominały wyglądem czerwoną wykładzinę bazyliki.

---

Na szczególną uwagę zasługuje urządzenie wnętrza kaplicy sztandarów. W środku leżały duże płyty wapienne otoczone zewsząd posadzką z bladoróżowej zaprawy. W tylnej części znajdowało się siedem kamiennych elementów z wgłębieniami, prawdopodobnie do zaczopowania drewnianego podium. Być może osadzone w nim były sztandary. Na długim wapiennym bloku i na rozmieszczonych symetrycznie kamiennych cokołach stały zapewne wotywne ołtarzyki i małe wizerunki bóstw wojskowych i cesarzy, wśród nich bodaj także marmurowa głowa Karakalli, najcenniejsze znalezisko z principia. Ten portret wysokości 13 cm, wykonany w latach 213-215, był chyba osadzony na posążku cesarza w zbroi, równym połowie naturalnej wielkości. Najprawdopodobniej stanowił on część galerii wizerunków deifikowanych po śmierci władców.

Zapewne na tylnej ścianie kaplicy sztandarów wisiała duża płyta marmurowa z łacińskim napisem zawierającym nazwę pomieszczenia [aedes] pri[ncip]io[rum] i upamiętniającym remont tej części budowli za panowania Septymiusza Sewera lub Karakalli w latach 206-210 lub 212-215. Niewątpliwie pod koniec tych samych robót zawieszono w pomieszczeniu Cz inną dużą tablicę marmurową z tytulaturą Karakalli z lat 208-211.

Od początku IV w. zwyczaj upiększania posągami budynku sztabowego w Novae przejęli primipilares, cywilni funkcjonariusze odpowiedzialni za dostawę prowiantu dla legionu. Z napisów na pięciu bazach posągów, datowanych na lata ok. 300-323, 368, 430 do 432, dowiadujemy się, że pochodzili oni m.in. z Cykladów i Hellespontu. Był to już czas, gdy wojsko rzymskie zmieniło system zaopatrzenia z indywidualnego przez każdego żołnierza w centralnie zarządzaną aprowizację. Być może wiąże się z nią w bliżej nieznany nam sposób „skarb” kilkuset zachowanych w całości lub fragmentarycznie flasz glinianych, jakie odkryliśmy podczas ostatnich kampanii w zasypisku piwnicy hypokaustycznej w pomieszczeniu Bw.

---

W czasie jednego z najazdów Hunów pod koniec lat czterdziestych V w. nastąpiło brzemienne w skutki zniszczenie komendantury legionu I Italica. Wcześniej, bo w latach 430, 431 i 432, w ciągle funkcjonujących principia w Novae wystawiono trzy posągi z brązu, których bazy zostały wykonane z wtórnie użytych profilowanych elementów kamiennych. Najpóźniejsza moneta znaleziona w warstwie zniszczeń została wybita w latach 416-422. Po zniszczeniach z około połowy V w. principia przestały pełnić swe pierwotne funkcje, a nowym centrum religijno-administracyjnym wczesnobizantyjskiej civitas Novensis stała się grupa budowli złożona z katedry, rezydencji biskupiej i łaźni, położona na miejscu legionowych łaźni z II w. bezpośrednio na zachód od wcześniejszych principia. Po trzęsieniu ziemi w VI w. dawna budowla komendantury zamieniła się w przeważającej części swej powierzchni w plac ruin, skąd nieustannie dobywano odtąd materiał budowlany.

W warstwie zniszczeń V w. i na posadzkach skarbców oraz częściowo też pozostałych pomieszczeń tylnego skrzydła budowli znajdowały się setki połamanych lub pociętych odłamków z brązu. Mimo całej różnorodności tego materiału ma on tak wyraźnie wojskowy charakter, że nasuwa się domysł, iż składowany koło kaplicy sztandarów złom brązu, cenny zwłaszcza w dobie „głodu metalu” okresu późnego cesarstwa, składał się głównie z resztek wyposażenia komendantury. Znaleziono m.in. fragmenty sztandarów wojskowych, cylindryczne zawiasy do ich zamocowania, wota z brązu, w tym dwa z przedstawieniem ryb, elementy oporządzenia, rurki, pręty, lustra, ozdobne guzy, litery z blachy oderwane bodaj z okolicznościowych napisów, rury ołowiane, sztaby, żelazny trójnóg itp. Zdecydowaną większość znalezisk z brązu, niekiedy ze śladami pozłacania, należy traktować jako pozostałości rozbitych posągów cesarzy, którzy po śmierci uchwałą rzymskiego senatu zostali uznani za niegodnych pozostania w pamięci żywych. Są fragmenty palców, uczesania, szat, pancerza a także grzywy, kopyt, uszu końskich itp. Sporo odłamków pochodzi też z posągów i statuetek bogów. Gdybyśmy byli skazani wyłącznie na ten fragmentaryczny materiał, możliwa byłaby identyfikacja zaledwie kilku bóstw i wladców. Szczęśliwie jednak dysponujemy również bazami statui bądź płytami okładzinowymi postumentów, które na podstawie widniejących na nich napisów lub miejsc ich znalezienia dają się wiarygodnie połaczyć z komendanturą. Analiza danych epigraficznych i archeologicznych pozwala się domyślać w obrębie principia w II i III w. obecności co najmniej sześciu posągów cesarzy (Marek Aureliusz, Lucjusz Werus, Septymiusz Sewer, Karakalla, Geta, Aleksander Sewer). Inskrypcyjnie poświadczone są posągi lub posążki Jowisza, Wiktorii, Marsa, geniusza legionu, wilczycy kapitolińskiej, personifikacji Dobrego Przypadku, archeologicznie zaś Dionizosa, Fortuny ? i kilka wyobrażeń Herkulesa. Jeśli uwzględnimy ołtarze, to powyższą listę należałoby uzupełnić ponadto o Miasto Rzym, Liber Pater i Lunę. Najwcześniejszy datowany posąg bóstwa (Wiktoria) stanął w 184 r., najpóźniejszy w 368 r. (także Wiktoria). Fundatorami większości wystawionych w principia w II i III w. ołtarzy i posągów byli najwyżsi rangą centurionowie (primipili). Ci odpowiedzialni za życie religijne legionu oficerowie czuli się najwyraźniej zobowiązani do wystawiania pod koniec swej słuźby coraz to większych i kosztowniejszych statui bóstw. Za Kommodusa były one jeszcze stosunkowo małe, by w III w. osiągać niekiedy wraz z bazą wysokość ponad 3,5 m.

Tadeusz Sarnowski

---

 Badania północnych umocnień twierdzy

Od 2006 r. dokumentujemy odsłonięte w poprzednich latach przez ekspedycję bułgarską i częściowo też polską w 1960 r. różnorodne elementy fortyfikacji (mury, wieże, wał ziemny, rampy, rowy, ulica okrężna). Ważnym elementem projektu jest zebranie geodezyjnych danych do budowy przestrzennych modeli rzeźby terenu zajętego przez obóz w różnych okresach jego istnienia. Kontynuowane są również prace, których efektem będzie aktualny, precyzyjny plan całego założenia.